De aanleiding

In de Volkskrant van 23 januari staat een uitgebreid artikel over de geschiedenis van het Outbreak Management Team, het OMT, dat als belangrijkadviesorgaan van de overheid diende en dient bij bestrijding van de corona pandemie. Willem Feenstra geeft een overzichtelijk en uitgebreid verslag daarvan, gebruik makend van verhalen die vijf OMT leden hem vertelden. https://www.volkskrant.nl/kijkverder/v/2021/een-jaar-in-het-voetspoor-van-vijf-omt-leden-over-politieke-druk-bedreigingen-en-onderlinge-spanning~v420752/

Ik houd mezelf veel met besluitvorming bezig en de machtsspelen die daar onverbrekelijk mee verbonden zijn. De verhalen over die geschiedenis geven allerlei mogelijkheden om de complexe besluitvormingsprocessen en de spanningen daarbinnen nader te bekijken. Ik heb nu één op linkedin gepubliceerd. https://www.linkedin.com/pulse/het-omt-de-storm-1-adviseur-die-leiding-moest-nemen-martin-hetebrij Deze is de tweede. De gearceerde teksten zijn citaten uit het artikel, de rest bestaat uit mijn commentaar.

Wat vooraf ging

Tijdens de eerste golf van de corona-pandemie moesten Rutte en zijn regering razendsnel maatregelen nemen, die niet konden wachten. Van het OMT hadden ze daarom adviezen nodig die bestonden uit één voorstel. Voor het bieden keuzealternatieven was geen tijd, en het kabinet had ook niet de deskundigheid om dergelijke keuzes doordacht te kunnen maken. Deze besluitvormingsstructuur bleef ook na de eerste periode in stand, ook toen de urgentie minder drukkend werd. Dat had consequenties.

Het ideaal: adviezen op basis van consensus

Het OMT, een groep wetenschappers, virologen, epidemiologen, medici, verschillende specialisten maar wel op een beperkt gebied, moesten het met elkaar eens worden over adviezen die ze aan het kabinet gaven. En dat moesten adviezen zijn, waarin ieders deskundigheid was meegenomen. Dat vereiste wel, dat ze hun op verschillende domeinen gespecialiseerde inzichten, virologie, epidemiologie, medische wetenschap, zo goed mogelijk combineerden tot één advies. Dat vroeg open communicatie, waarin al die specialismen tot hun recht konden komen.

Open communiceren betekent, dat ieder de vrijheid krijgt om eigen inzichten in te brengen, dat ieder beluisterd en serieus genomen wordt, maar ook de vrijheid heeft om te bepalen of hij met de inbreng van anderen instemt of niet. Als zo’n proces van open communicatie, tussen erkende deskundigen die elkaar begrijpen, tot consensus leidt, dan heeft die consensus echt betekenis. Men heeft dan voorheen van elkaar gescheiden inzichten bijeen gebracht in een omvattend inzicht, dat tegelijk recht blijft doen aan de afzonderlijke inbrengen.

De werkelijkheid: adviezen op basis van compromissen

Hoewel de buitenwereld er weinig van mee krijgt, wordt er in het voorjaar binnen het adviesorgaan soms op felle toon gediscussieerd. Over een aantal onderwerpen worden de wetenschappers het maar niet eens. Hebben mondmaskers wel of geen nut? Dragen mensen zonder klachten bij aan de verspreiding van het virus? En hoe zit dat met kinderen?

Men wordt het niet met elkaar eens. Consensus is ver weg. Toch moet er steeds opnieuw een advies met één scenario worden gegeven, dat door het kabinet geaccepteerd en uitgevoerd kan worden. Zo’n advies is dan geen resultaat van consensus, maar een compromis, waarin ieder water bij de wijn heeft moeten doen. Water bij de wijn door kritische onderzoekers, voor wie zo goed mogelijk doordachte en geformuleerde inzichten de centrale waarde in hun leven zijn.

Compromissen en wetenschappers, een slechte combinatie

De microbioloog Alex Friedrich laat zien hoe lastig dat is. Na eerst van buitenaf kritiek te hebben geleverd op het OMT wordt hij, hoe beducht ook voor compromissen, toch lid.

Eén ding spreekt hij met zichzelf af: hij gaat niet achter adviezen staan waarmee hij het als wetenschapper oneens is. ‘Dat is voor mij een dikke rode streep’.

Geen compromissen dus, een wetenschapper met alle integriteit die daarbij hoort.

Nu Friedrich in de club is opgenomen, laat hij tijdens de vergaderingen van zich horen ook. Hij heeft het gevoel dat Nederland ‘in de verkeerde film zit’. Wat in het buitenland allang als waarheid wordt aangenomen, staat hier tot de zomer doorlopend ter discussie. Ja, meent hij, mensen zonder klachten verspreiden het virus. Ja, ook kinderen tussen 10 en 18 jaar oud doen volop mee. Ja, het verplichten van mondmaskers is nodig. ‘Doe je dat niet, dan is het alsof je zegt: iedereen is zelf verantwoordelijk voor het onderhoud van een meter dijk.’

Friedrich houdt zich aan zijn principe. Hij gaat in alle openheid de discussie in. Hij zegt wat hij vind dat hij moet zeggen. Hij laat zich niet zo maar overtuigen. Maar ja, er moet toch één advies komen, met één scenario, en Friedrich moet inbinden.

Wat hij vreesde, gebeurt. Hij komt in gewetensnood. Hij is het niet eens met de OMT-adviezen over bijvoorbeeld de rol van besmette mensen zonder symptomen. Er wordt volgens hem niet genoeg rekening gehouden met besmettelijkheid voorafgaand aan de eerste ziektedag. Het liefst zou hij het van de daken schreeuwen, zoals hij in maart deed over het testen, maar, zo wordt hem snel duidelijk, ‘dat is niet de bedoeling’.

Natuurlijk zullen verschillende commissieleden, meer of minder pragmatisch, meer of minder last hebben gehad van de noodzaak tot compromissen. Misschien ervoer Friedrich sterker dan anderen de last ervan. Maar elk van de deelnemers zal op eigen wijze moeite hebben gehad met compromissen, die onvoldoende recht deden aan de eigen inzichten uit de eigen discipline

Conclusie

Het OMT bestond uit verschillende specialisten, elk met een eigen kennisdomein en met een daarbinnen opgebouwde deskundigheid. Het combineren van die specialisaties was al een opgave. Dat de kennis over het coronavirus nog beperkt was vereenvoudigde dat niet. Als men dan tot één geadviseerd scenario moest komen kon dat alleen maar via compromissen. Niet alleen tot verdriet van de deelnemers. Maar ook ten nadele van het beleid, dat zich moest voegen naar een advies, dat minder dan mogelijk gebruik kon maken van over specialismen verdeelde kennis die het OMT bijeen moest brengen in verwaterde compromissen.